భోపాల్ వాయు విలయం/ఘోర విపత్తు (Bhopal Gas Disaster)

ఈ కర్మాగారం భారతదేశంలోని మధ్యప్రదేశ రాష్ట్రంలోనిది. దీని యాజమాన్యం పాక్షికంగా యూనియన్ కార్బైడ్ సంస్థ చేతుల్లోనూ, కొంత స్థానికుల చేతుల్లోనూ ఉండినది. ఈ కర్మాగారం నిర్మితమైనప్పుడు అత్యంత సమీపంలోని జనావాసం ఒకటిన్నర మైళ్ల దూరంలో ఉండినది. అయితే, కర్మాగారం స్థానికంగా ఉపాధికల్పనలో అగ్రగామిగా ఉన్న కారణంగా, కర్మాగారపు శివారులలో ఊరు పెరిగిపోయింది.

ఈ కర్మాగారం క్రిమిసంహారకాలను ఉత్పత్తి చేసేది. ఈ ప్రక్రియ మధ్యలో మిథైల్ ఐసో సైనేట్ (MIC) ఉత్పత్తి చేయబడుతుంది. ఈ MIC అత్యంత ప్రమాదకరమైన పదార్థం. అంతేగాక ప్రతిక్రియాశీలత, విష లక్షణాలు, అస్థిరత, జ్వలనశీలత ఎక్కువగా ఉన్న పదార్థం. దీని గరిష్ట బహిర్గత ఘాడత 0.02 ppm (ఎనిమిది గంటలు దాకా పనిచేసే కార్మికులకి). 21ppm ఘాడత గలిగిన భాష్పవాయువు (ఆవిరి)ని ఎవరైనా పీలిస్తే గొంతులోనూ, ముక్కులోనూ తీవ్రాతితీవ్రమైన చికాకు కలుగుతుంది. అంతకంటే ఎక్కువైతే శ్వాసకోశ ఇబ్బందులచేత మరణం సంభవిస్తుంది.

  

సాధారణ వాతావరణ పరిస్థితుల్లో, దీని మరుగు స్థానం 39.1 ⁰C. 20 ⁰C వద్ద దీని భాష్ప పీడనం 348mm Hg. ఈ భాష్పాలు గాలికంటే రెండురెట్లు బరువైనవి. అందువల్ల, విడుదల అయిన తర్వాత తొందరగా (పైకి పోయి) గాలిలో కలిసిపోకుండా నేలకి దగ్గరగా ఎక్కువసేపు ఉంటాయి. నీటితో దీని చర్య ఉష్ణమోచకమైనది. ఈ చర్యావేగం తక్కువే అయినప్పటికీ అరకొర శీతలీకరణ వలన ఉష్ణోగ్రత పెరిగిపోయి MIC భాష్పీభవనం చెందుతుంది. అందువలన, MICని నిల్వచేసే ట్యాంకులు సమగ్రమైన శీతలీకరణ వ్యవస్థలను కలిగి ఉండాలి.

1984 డిసెంబరు 3-4వ తేదీన, భోపాల్ లోని యూనియన్ కార్బైడ్ ఫ్యాక్టరీ యొక్క రాత్రి-షిఫ్టు కార్మికులు, రాత్రి 11 గం.టల ప్రాంతంలో కర్మాగారంలో రౌండ్సుకు వెళ్లారు. ద్వైకుడ్య నిర్మితాలు (Double-walled structures), పాక్షికంగా పాతిపెట్టబడినవి అయిన స్టెయిన్ లెస్ స్టీల్ ట్యాంకులు (నెం: 610, 611 మరియు 619, సామర్థ్యం: 60 టన్నులు) మూడు ఉన్నాయి. వీటిలో MIC నిలువ చేయబడి ఉన్నది. (ఈ MICని వాడుకొనే కర్మాగారంలోని ఉపవిభాగం, స్థానిక కార్మిక-యాజమాన్య వివాదాల కారణంగా ఉత్పత్తిని కొద్దినాళ్ళుగా నిలుపుచేసి ఉన్నది.) 11.30 గంటల ప్రాంతంలో, MIC ఎక్కడో లీకవుతున్నట్టు కార్మికులు గుర్తించారు. కొద్దిమంది, MIC నిర్మాణం వద్దకు వెళ్లినపుడు పసుపు-తెలుపు పొడలు గల వాయువుని వెలువరిస్తూ ఉన్న ద్రవం సుమారు 50 అడుగులమేర విరజిమ్మబడినట్టు గుర్తించారు. వారు తమ పర్యవేక్షకునికి నివేదించగా, అతను తదుపరి చర్యలను టీ విరామం (12 గం. 40ని. లకు ముగిసింది) తర్వాత చేయవలసిందిగా నిర్ణయించాడు. అయితే, ఈలోపునే పరిస్థితులు వేగంగా మారిపోయాయి.

610 నెం. ట్యాంకు యొక్క ఉష్ణోగ్రత 25 ⁰C (దాని గరిష్ట పరిమితి)కి చేరుకున్నది మరియు దానిలోని పీడనం 20 రెట్లు పెరిగి, 40 psi వైపుకి పరుగులు తీసింది. ఈ పీడనం వద్ద అత్యవసర భద్రతా కవాటం (Emergency Safety Valve) తెరుచుకోవాలి. తక్కువసమయంలోనే, పీడనమాపనం 55 psi(దాని గరిష్ట పరిమితి)ని చూపించేసింది. భద్రతా కవాటం తెరుచుకుని,  బిగ్గరగా బుసలు కొడుతూనూ, విపరీతంగా వేడిని విడుదల చేస్తూనూ MIC బయటికి రాసాగింది. కర్మాగారంపైన ఏర్పడుతున్న తెలుపురంగులోని వాయుమేఘం, నిద్రిస్తున్న జనావాసాలవైపు వ్యాపించసాగింది.

  కార్మికులు భద్రతాపరికరాలను ఉపయోగించారు కానీ అవేమీ పనిచేసినట్టుగా తెలియరాలేదు. MICని విడుదల చేస్తున్న 120 అడుగుల పొగ గొట్టాన్ని నీటిధార చేరలేకపోయింది. బయటికి పోతున్న వాయువుని తటస్థీకరించడానికి ఉద్దేశించిన Vent Gas Scrubber పని చేయలేదు. ఆ Scrubber మరమ్మత్తులలో ఉన్నది. Caustic soda వ్యాప్తిని ప్రవాహమానిని (flow meter) చూపించడం మాసేసింది. ఈ Caustic soda యొక్క ఘాడత అక్టోబరు నుండీ తెలీదు. ఈ వాయువుని కాల్చివేయవలసిన జ్వలనగోపురం (Flare Tower) “గొట్టాలు తుప్పుపట్టడం మరియు మార్చకపోవడం” వలన అక్కరకు రాకుండా పోయింది. 30 టన్నుల సామర్థ్యం గలగి, MICని 0 ⁰C వద్ద ఉంచవలసిన శీతలీకరణవ్యవస్థ 1984 జూన్ నుండి ఆపుజేయబడి ఉన్నది (ఖర్చు తగ్గించాలనే ఉద్దేశ్యంతో) మరియు భద్రతారహితమైన 15-20 ⁰C ఉష్ణోగ్రత వద్ద MIC ఉండింది. ఆ 610 నెంబరు ట్యాంకులో నిల్వ చేయబడి ఉన్న 90000 పౌన్ల MICలో, 50000పౌన్ల MIC (Phosgene, Chloroform, Hydrogen cyanide. Carbon dioxide వంటివాటిని కూడా కలిగి ఉండవచ్చును), ఇంచుమించు రెండు గంటలపాటు విడుదలవుతూ ఉండింది. 1.30-2.30 ప్రాంతంలో, ట్యాంకులోని పీడనం 40psi కిందకి చేరిన తర్వాత భద్రతాకవాటం దానంతటదే మూసివేయబడ్డది.

ఈ విషవాయు మేఘం శివారు పట్టణంలోకి వ్యాపించి వేలాది మరణాలకి కారణమయ్యింది. లక్షలాదిమంది  ప్రత్యక్షంగా, పరోక్షంగా ప్రభావితం చేయబడ్డారు. అయితే, కర్మాగారంలోని కార్మికులలో ఎవరూ గాయపడలేదు, మరణించలేదు. ఏ పరికరమూ దెబ్బతినలేదు.

MIC ట్యాంకులలోకి ఏదో కారణంచేత నీరుగానీ మరో పదార్థంగానీ చేరిందని భావిస్తున్నారు. దానికి గల సరైన కారణాలేమిటన్నది ఎవరికీ తెలియలేదు. ప్రకియలోని లోపాల వల్లనే MIC లీకై ఉంటే ప్రణాళికాబద్ధ భద్రతా విశ్లేషణ (Formal Safety Review) ద్వారా ఈ కారణాలు తెలిసి ఉండేవి. అందువలన ప్రక్రియలోని లోపం కాదని చాలామంది ఉద్దేశ్యం. అయినా, ప్రత్యామ్నాయ ప్రక్రియా మార్గాలు సూచించబడ్డాయి. ఒక ప్రక్రియ కింద చూపబడింది. 

మూలాలు

1) భారతీయ భద్రతా నిపుణుల జాలగూడు

2) Chemical Process Safety, Fundamentals with Applications, D. A. Crowl, J. F. Louvar, Prentice Hall, 3^rd Edition, 2011.

3) ఇంగ్లీషు వికీపీడియా వ్యాసం